İş sözleşmesinde işverenin temel borcunun ücret ödeme borcu olduğu bilinmekle birlikte, işçinin elde ettiği ücretten işveren için harcamak zorunda kaldığı tutarların göz önüne alınmadığı görülebilmektedir. İşveren işin yapılması için gerekli olan araç ve gereçleri temin etmekle, üretim yapılacak malzemeyi işçiye vermekle yükümlüdür. Aynı şekilde, işçinin iş için yaptığı bir gider varsa, bu gider de işveren tarafından karşılanmalıdır. İlgili kurallar bütün iş sözleşmeleri için geçerli olup, uzaktan çalışmanın yaygınlaştığı son dönemde daha da önem kazanmıştır.

Araç ve Malzeme Sağlama Borcu

Borçlar Kanunu’nun 413. maddesine göre kural olarak işveren işçiye iş için gerekli araç ve malzemeyi sağlamakla yükümlüdür. Araç işçinin işi yapabilmesi için gerekli olan bilgisayar, telefon, makine, araba, kulaklık, yazıcı, tezgah, tamir takımı vb. ürünlerdir. Malzeme ise hem araçların kullanılabilmesi hem de üretim çıktılarının oluşturulabilmesi için gerekli olan maddelerdir. İşverenin araç ve malzemeyi sağlama borcunun istisnası, işçi ile bunların işçi tarafından karşılanacağına dair anlaşma yapılmış olması veya yerel adetin bu araç ve malzemenin işçi tarafından sağlanacağına ilişkin yerleşmiş uygulamasıdır. Bu iki istisnadan birinin bulunması halinde işin görülmesi için gerekli olan araç ve malzeme işçi tarafından sağlanacaktır.

Araç ve malzemenin işçi tarafından sağlanması, doğrudan bu sağlanan maddelerin bedellerinin işçi tarafından ödeneceği anlamına gelmemektedir. 413. maddenin ikinci fıkrasında araç ve malzemenin işçi tarafından sağlanacağına ilişkin anlaşma olması halinde, aksi anlaşmada kararlaştırılmadıkça veya yerel âdet bulunmadıkça işçiye uygun bir karşılık ödeneceği hüküm altına alınmıştır. Araç ve malzemeyi işçi sağlasa bile buna ilişkin bedel işveren tarafından ödenecektir. Fakat düzenlemeden de anlaşılacağı üzere bedel de ödenmeyeceğine dair de işçi ile anlaşmak mümkündür. Ayrıca, bu tür uygulamalarda bedel ödenmemesi yerleşmiş bir uygulama haline gelmiş ise yine bedel ödenmeyecektir. İki istisna dışında araç ve malzeme işçi tarafından sağlanmışsa bunlara karşılık bedel ödenmesi gerekmektedir.

Çalışmaksızın Ücret Hak Kazanma

Araç ve malzemeleri sağlama yükümlüğü işverenin üzerinde olup işveren bunları sağlamıyorsa işçi çalışmaksızın ücrete hak kazanacaktır. Bu durumda işveren üzerine düşen yükümlülüğü yerine getirmediği için işçi iş görememekte, iş görememesi işverenden kaynaklandığı için çalışmaksızın ücrete hak kazanmaktadır. Fakat araç ve malzemenin sağlanma yükümlülüğü gerek yerel adetten gerekse sözleşmeden işçinin üzerinde ise araç ve malzemenin bulunmaması halinde işçi çalışmaksızın ücrete hak kazanamayacak, üstüne iş görme borcunun yerine getirilmemesinin sonuçları ile karşılaşacaktır. Bu nedenle, yapılacak iş için gerekli olabilecek bütün araç ve malzemeler dikkatli düşünülerek, sözleşme imzalanmalıdır.

Yapılan Giderleri Ödeme Borcu

İşçinin ücretinden harcama yapmasına sebep olan diğer bir durum ise işin görülmesi için birtakım giderler yapmak zorunda kalmasıdır. Bu giderlerden zorunlu olarak yapılanlar işveren tarafından karşılanmak zorundadır. Borçlar Kanunun 414.maddesine göre; işveren, işin görülmesinin gerektirdiği her türlü harcama ile işçiyi işyeri dışında çalıştırdığı takdirde, geçimi için zorunlu olan harcamaları da ödemekle yükümlüdür. Zorunlu harcamaların kısmen veya tamamen işçi tarafından bizzat karşılanmasına ilişkin anlaşmalar geçersizdir. Dolayısıyla, araç ve malzeme sağlama borcundan farklı olarak zorunlu harcamalara ilişkin giderlerin önce işçi tarafından yapılacağı kararlaştırılabilirse de nihayetinde karşılanan bu bedelin işveren tarafından işçiye ödenmesi zorunludur. Bu tür zorunlu harcamaları işçi üzerinde bırakan anlaşmalar geçersizdir. Örneğin işin yapılması için elektrik ve internet kullanımı zorunlu ise işveren bunların bedellerini karşılamak zorunda kalacaktır.

En Geç Ayda Bir Ödenmeli

Yapılan zorunlu harcamaların ilk başta işçi tarafından karşılanması halinde, bu bedelin işveren tarafından işçiye ne zaman ödeneceği de büyük önem arz etmektedir. Çünkü birçok durumda karşılanan bedel işçinin ücretinin çok üzerinde olabilmekte, işçinin neredeyse ücretinden belirli bir dönem için tamamen yoksun kalabilmesine sebep olabilmektedir. Bu nedenle, Borçlar Kanunu’nun maddesi işverenin ilgili bedelleri ödeme süresine de bir sınırlama getirmiştir. İşçinin yapmış olduğu giderlerden doğan alacağı, daha kısa bir süre kararlaştırılmamışsa veya yerel âdet yoksa, her defasında ücretle birlikte ödenir. Ücret de en geç ayda bir ödeneceği için bu tür bedeller en geç ayda bir ödenmek zorundadır.

Bununla birlikte, eğer bu tür zorunlu harcamalar düzenli olarak yapılıyorsa, işçinin harcama yapması beklenmeden, avans ödeme yükümlülüğü de getirilmiştir. Bu şekilde ikincil bir koruma getirilmiş olmaktadır. İşçi, sözleşmeden doğan borçlarını yerine getirmek için düzenli olarak masraf yapıyorsa, kendisine en az ayda bir olmak üzere belirli aralıklarla uygun bir avans verilmelidir.

Götürü Bedel Kararlaştırılabilir

Yazılı olarak yapılmış bir hizmet veya toplu iş sözleşmesinde, bizzat işçi tarafından karşılanması kararlaştırılan harcamaların, işçiye götürü biçimde günlük, haftalık veya aylık olarak ödenmesi öngörülebilir. Ancak bu ödeme, zorunlu harcamaları karşılayacak miktardan az olamaz. Bu nedenle götürü bir bedel ödeniyorsa, işçinin fiilen yaptığı harcama en geç ayda bir kontrol edilmeli, götürü bedelin üstüne çıkmış ise, ilgili ay için derhal tamamlama yapılmalıdır.

Taşıtlara İlişkin Özel Düzenleme

İşçi, işin görülmesi için işverenle anlaşarak işverenin veya kendisinin sağladığı bir taşıma aracı kullanıyorsa, taşıtın işletilmesi ve bakımı için gerekli olağan giderler, hizmet için kullanıldığı ölçüde işverence karşılanır. İşçi işverenle anlaşarak, işin görülmesinde kendi motorlu aracını kullanıyorsa, işveren ayrıca bu araçla ilgili vergiyi, zorunlu mali sorumluluk sigortası primini ve aracın yıpranması karşılığında uygun bir tazminatı hizmet için kullanıldığı ölçüde işçiye ödemekle yükümlüdür. İşçi işverenle anlaşarak, hizmetin görülmesinde kendisine ait diğer taşıma araçlarını ve hayvanlarını kullanıyorsa işveren, bunların kullanma ve bakımı için gerekli olan olağan giderleri hizmet için kullanıldığı ölçüde karşılamakla yükümlüdür.